Śpieszmy się kochać OZZty tak szybko odchodzą … czyli krótka historia polskich organizacji zbiorowego zarządzania prawami autorskimi lub prawami pokrewnymi

31 sie Śpieszmy się kochać OZZty tak szybko odchodzą … czyli krótka historia polskich organizacji zbiorowego zarządzania prawami autorskimi lub prawami pokrewnymi

Wstęp i istota organizacji zbiorowego zarządzania prawami autorskimi lub prawami pokrewnymi

Pewnie każdy słyszał o ZAIKSIE. Niektórzy zapewne słyszeli także o Stowarzyszeniu Filmowców Polskich, czy Związku Producentów Audio Wideo (ZPAV). Wreszcie może ktoś „otarł się” o KOPIPOL, czy STOART. Mowa o organizacjach zbiorowego zarządzania prawami autorskimi lub prawami pokrewnymi (dalej zwanych „organizacjami zbiorowego zarządzania” oraz „OZZtami”), a zatem stowarzyszeniach, które na podstawie decyzji (zezwolenia) ministra właściwego do spraw kultury (i dziedzictwa narodowego, tudzież niekiedy i sportu) zbiorowo zarządzają wskazanymi w niej prawami autorskimi lub prawami pokrewnymi.

Nie wiem jednak, czy ktoś odnotował, że z roku na rok coraz bardziej kurczy się w Polsce rynek organizacji zbiorowego zarządzania prawami autorskimi lub prawami pokrewnymi. Obecnie wiele kategorii twórczości, czy też uprawnień ustawowych, nie ma swych profesjonalnych realizatorów w postaci właśnie dedykowanych im OZZtów. Tak jest z twórczością fotograficzną, plastyczną, architektoniczną, czy choćby twórczością w zakresie kreacji oprogramowania. Gdyby tego było mało, niektóre obszary – z tych wobec których zbiorowy zarząd powierzony został OZZtom – są bardzo ograniczone. Dotyczy to w szczególności twórczości naukowej, czy praw autorskich służących wydawcom do utworów literackich, naukowych, publicystycznych i encyklopedycznych.

Zapewne znajdzie się ktoś kto zada pytanie o treści – i cóż szczególnego z tego wynika ? Odpowiedz na to pytanie należy zacząć od wyjaśnienia, że OZZty z założenia mają być profesjonalnymi pośrednikami między tymi, którzy kreują przedmioty praw autorskich lub pokrewnych (np. twórcami, czy artystami wykonawcami) a użytkownikami tego co zostanie przez tych pierwszych stworzone (np. utworów muzycznych). Można to zobrazować następującym przykładem – przedsiębiorca prowadzący dyskotekę ma dwa wyjścia, albo uzyskać odrębnie niezbędne zgody od każdego z tych, których piosenki będzie odtwarzał, niejednokrotnie musząc ich szukać poza Polską, albo zawrzeć umowę licencyjną, w której OZZ udzieli mu zbiorczej zgody. I teraz, wskazany przeze mnie wyżej, kurczący się zakres twórczości reprezentowanej przez OZZty, generuje istotne ograniczenia w korzystaniu z cudzej twórczości. Skoro bowiem dany rodzaj twórczości nie znajduje się w zbiorowym zarządzaniu żadnego z OZZtów i co za tym idzie, żaden OZZ nam nie pomoże, to przed skorzystaniem np. z cudzego zdjęcia należy ustalić, kto jest posiadaczem służących wobec niego praw autorskich. To zaś może okazać się niemożliwe, choćby w sytuacji, gdy twórca tego zdjęcia zmarł. Dodatkowo, gdy chodzi o korzystanie z dużego zbioru efektów twórczości różnych osób, brak właściwego im OZZtu jest równoznaczny z brakiem możliwości uzyskania na to jednej – zbiorczej zgody. Wówczas bowiem konieczne jest uzyskanie odrębnej zgody (licencji) od każdej z tych osób.

Rys historyczny i pierwsze polskie organizacje zbiorowego zarządzania – rok 1995

OZZty nie są „daniem polskim”. Historia OZZtów sięga bowiem roku 1851, kiedy to we Francji utworzono Societe des Auteurs Compositeurs et Editeurs de Musique (SACEM). Celem kreacji tej organizacji było stworzenie podmiotu, który będzie przekazywać pisarzom i wydawcom należności z tytułu praw autorskich.

W polskim porządku prawnym OZZty, jako forma działalności regulowanej, pojawiły się w 1994 roku wraz z wejściem w życie ustawy z dnia 4 lutego 1994 roku o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Niedługo potem, już w 1995 roku, aż 15 stowarzyszeń uzyskało status OZZtów.

Mowa o następujących organizacjach:

1. Stowarzyszeniu Polskiej Prywatnej Radiofonii (Warszawa) (decyzja z dn. 1 lutego 1995 r. znak: DP.041/Z/1/95),
2. Stowarzyszeniu Polski Rynek Oprogramowania (Warszawa) (decyzja z dn. 1 lutego 1995 r. znak: DP.041/Z/2/95),
3. Stowarzyszeniu Polskich Artystów Wykonawców Muzyki Rozrywkowej (Warszawa) (decyzja z dn. 1 lutego 1995 r. znak: DP.041/Z/3/95),
4. Stowarzyszeniu Ochrony Praw Autorskich (Wrocław) (decyzja z dn. 15 marca 1995 r. znak: DP.041/Z/4/95),
5. Związku Polskich Artystów Plastyków (Warszawa) (decyzja z dn. 14 kwietnia 1995 r. znak: DP.041/Z/5/95),
6. Ogólnopolskim Stowarzyszeniu Telewizji Kablowej (Zielona Góra) (decyzja z dn. 1 lutego 1995 r. znak: DP.041/Z/6/95),
7. Związku Artystów Scen Polskich (Warszawa) (decyzja z dn. 1 lutego 1995 r. znak: DP.041/Z/7/95),
8. Stowarzyszeniu Autorów ZAIKS (Warszawa) (decyzja z dn. 1 lutego 1995 r. znak: DP.041/Z/8/95),
9. Stowarzyszeniu Twórców Ludowych (Warszawa) (decyzja z dn. 1 lutego 1995 r. znak: DP.041/Z/9/95),
10. Związku Producentów Audio – Video (Warszawa) (decyzja z dn. 1 lutego 1995 r. znak: DP.041/Z/10/95),
11. Stowarzyszeniu Filmowców Polskich (Warszawa) (decyzja z dn. 29 maja 1995 r. znak: DP.041/Z/13/95),
12. Związku Polskich Artystów Fotografików (Warszawa) (decyzja z dn. 29 maja 1995 r. znak: DP.041/Z/14/95),
13. Związku Stowarzyszeń Artystów Wykonawców (Warszawa) (decyzja z dn. 14 lutego 1995 r. znak: DP.041/Z/19/95),
14. Stowarzyszeniu nadawców Publicznych (Warszawa) (decyzja z dn. 29 maja 1995 r. znak: DP.041/Z/24/95),
15. Stowarzyszeniu Zbiorowego Zarządzania Prawami Autorskimi Twórców Dzieł Naukowych i Technicznych Kopipol (Kielce) (decyzja z dn. 16 sierpnia 1995 r. znak: DPA.041/Z/27/95).

Część z tych organizacji działała już wcześniej. Niektóre z nich zajmowały się tym, co Ustawodawca wpisał w zadania organizacji zbiorowego zarządzania uchwalając ustawę z dnia 4 lutego 1994 roku o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Świetnym przykładem takiej organizacji jest założone w 1918 roku Stowarzyszenie Autorów ZAIKS.

Co ciekawe, najstarszą z ww. organizacji był Związek Polskich Artystów Plastyków założony w 1911 roku, pierwotnie funkcjonujący pod nazwą Związek Powszechny Artystów Plastyków.

Wracając jednak do temu. Każdy z ww. 15 OZZtów  został wyposażony w bardzo szeroki zakres pól eksploatacji, na których miał być wykonywany powierzony mu zbiorowy zarząd prawami autorskimi lub prawami pokrewnymi.

Kształt zezwolenia udzielanego organizacji zbiorowego zarządzania

Na marginesie wyjaśnić należy, że zakres zezwolenia udzielonego danemu OZZowi określają wskazane w nim: 1) kategoria twórczości (precyzowana poprzez podanie rodzaju utworów), która z kolei determinuje 2) rodzaj praw (a zatem to, czy dany OZZ właściwy jest w zakresie praw autorskich, czy też w zakresie praw pokrewnych), 3) podmioty tych praw oraz 4) pola eksploatacji (a zatem typowe sposoby korzystania z tej kategorii twórczości).

Rok 1996 – kolejne nowe organizacje zbiorowego zarządzania

W 1996 roku uprawnienia organizacji zbiorowego zarządzania nadane zostały kolejnym trzem stowarzyszeniom. Uzyskały je: Stowarzyszenie Legalnych Nadawców Radiowych i Telewizyjnych, które następnie zmieniło nazwę na Stowarzyszenie Niezależnych Autorów Radiowych i Telewizyjnych (Warszawa) (decyzja z dn. 21 marca 1996 r. znak: DPA. 041/Z/1/96), Stowarzyszenie Architektów Polskich SARP (Warszawa) (decyzja z dn. 16 lutego 1998 r. znak: DPA. 041/Z/19/97) oraz Stowarzyszenie Polskich Artystów Grafików Projektantów (Warszawa) (decyzja z dn. 17 września 1996 r. znak: DPA.041/Z/5/96). Liczba OZZtów wzrosła zatem do 18.

Pierwsze zezwolenia, które zostały cofnięte organizacjom zbiorowego zarządzania – rok 1998

Stan ten trwał do 3 września 1998 r., kiedy to minister cofnął zezwolenia na zbiorowe zarządzanie aż 5 organizacjom. Status OZZtu utraciły wówczas:

1. Stowarzyszenie Ochrony Praw Autorskich (Wrocław) (decyzja z dn. 3 września 1998 r. znak: DP.041/Z/11/98),
2. Stowarzyszenie Polskiej Prywatnej Radiofonii (Warszawa) (decyzja z dn. 3 września 1998 r. znak: DP.041/Z/12/98),
3. Stowarzyszenie Nadawców Publicznych (Warszawa) (decyzja z dn. 3 września 1998 r. znak: DP.041/Z/13/98),
4. Stowarzyszenie Polskich Artystów Grafików Projektantów (Warszawa) (decyzja z dn. 3 września 1998 r. znak: DP.041/Z/14/98) oraz
5. Ogólnopolskie Stowarzyszenie Telewizji Kablowej (Zielona Góra) (decyzja z dn. 3 września 1998 r. znak: DP.041/Z/15/98).

W ten sposób, liczba OZZtów spadła do 13.

Kolejne poszerzenie liczby organizacji zbiorowego zarządzania oraz ich uprawnień – lata 2002 – 2013

W 2002 r. uprawnienia organizacji zbiorowego zarządzania uzyskało Stowarzyszenie Aktorów Filmowych i Telewizyjnych SAFT (Warszawa) (decyzja z dn. 7 czerwca 2002 r. znak: DP.WPA.024/144/02/ik), zaś szereg wcześniej udzielonych zezwoleń zostało zmienionych, w tym istotnemu rozszerzeniu uległo zezwolenie, które w 1995 r. zostało udzielone Stowarzyszeniu Zbiorowego Zarządzania Prawami Autorskimi Twórców Dzieł Naukowych i Technicznych KOPIPOL (Kielce) (decyzja z dn. 20 listopada 2003 r. znak: DP.WPA.024/521/03/mp). Natomiast w 2003 r. status organizacji zbiorowego zarządzania nadany został Stowarzyszeniu Autorów i Wydawców „Polska Książka” (Kraków) (decyzja z dn. 10 marca 2003 r. znak: DP.WPA.024/509/02), zaś szereg wcześniej udzielonych zezwoleń zostało zmienionych, w tym istotnemu rozszerzeniu uległo zezwolenie, które w 1995 r. udzielone zostało Stowarzyszeniu Filmowców Polskich (decyzja z 28 lutego 2003 r. znak: DP.WPA.024/36/03/ik). Doprowadziło to do ustalenia liczby OZZtów na poziomie takim, jak w 1995 r.. Było ich zatem 15. Stan ten trwał do 2005 r., kiedy to doszło do cofnięcia zezwolenie na zbiorowe zarządzanie udzielonego Stowarzyszeniu Niezależnych Autorów Radiowych i Telewizyjnych (Warszawa) (decyzja z dn. 10 października 2005 r., znak DP.WPA.024/292/05).

W 2008 r., za sprawą udzielenia zezwolenia na zbiorowe zarządzanie Stowarzyszeniu Wydawców REPROPOL (Warszawa) liczba OZZtów powróciła do poprzednich, niemal magicznych, 15.

Organizacje zbiorowego zarządzania po 2013 roku

Stan ten trwał do 2014 r., kiedy to rozpoczął się, trwający do dnia dzisiejszego, proces redukcji liczby i zakresów uprawnień OZZtów.

Proces ten rozpoczął się od cofnięcia w 2014 r. zezwolenie na zbiorowe zarządzanie udzielonego Stowarzyszeniu Aktorów Filmowych i Telewizyjnych (Warszawa) (decyzja z dn. 25 kwietnia 2014 r., znak DWIM-WA.DU-0261/8/13 oraz DWIM/442/14). Następnie w 2015 r. doszło do cofnięcia uprawnień kolejnym dwóm OZZtom, tj. Stowarzyszeniu Architektów Polskich (Warszawa) (decyzja z dn. 21 października 2015 r. znak: DWIM/1139/15) oraz Stowarzyszeniu Polski Rynek Oprogramowania PRO (Warszawa) (decyzja z dn. 9 listopada 2015 r. znak: DWIM/1224/15/JB). Jednocześnie ograniczony został zakres zezwolenia posiadanego przez Związek Polskich Artystów Plastyków (Warszawa) (decyzja z dn. 26 października 2015 r. znak: DWIM/1161/15). W efekcie tych zmian liczba OZZtów spadła do 13.

W 2018 r. zezwolenie na zbiorowe zarządzanie utracił Związek Polskich Artystów Fotografików (Warszawa) (decyzja z dn. 31 grudnia 2018 r. znak: DWIM-WA.551.44.2018.MS), zaś w 2019 r. to samo spotkało Związek Polskich Artystów Plastyków (Warszawa) (decyzja z dn. 27 czerwca 2019 r. znak: DWIM-WA.550.6.2019.MCh). Tym samym, liczba OZZtów spadła do 11.

Weryfikacja zezwoleń organizacji zbiorowego zarządzania

Jednocześnie w 2018 r., w związku z wejściem w życie art. 137 ustawy o zbiorowym zarządzaniu prawami autorskimi i prawami pokrewnymi, rozpoczął się proces weryfikacji zezwoleń udzielonych pozostałym OZZtom. W jego wyniku, trzem OZZtom zostało w części cofnięte zezwolenie na zbiorowe zarządzanie. Z zakresu zezwolenia posiadanego przez Związek Producentów Audio-Video ZPAV (Warszawa) wyłączone zostały nie muzyczne fonogramy oraz wideogramy, a także zbiorowe zarządzanie w zakresie najmu i użyczenia (decyzja z dn. 8 marca 2022 r. znak: DWIM-WA.550.6.2018.MA). Zdecydowanie dalej poszły zmiany wprowadzone w zezwoleniu Stowarzyszenia Zbiorowego Zarządzania Prawami Autorskimi Twórców Dzieł Naukowych i Technicznych Kopipol (Kielce). Organizacji tej bowiem cofnięto zezwolenie na zbiorowe zarządzanie prawami autorskimi do utworów naukowych i technicznych w zakresie aż 7 (z dotychczasowych 10) pól eksploatacji. Gdyby tego było mało, stowarzyszenie to pozbawione zostało uprawnienia do pobierania od ośrodków informacji lub dokumentacji wynagrodzenia za odpłatne udostępnianie egzemplarzy fragmentów utworów na polach eksploatacji, co do których doszło do cofnięcia zezwolenia (decyzja z dn. 15 kwietnia 2022 r. znak: DWIM-WA.550.10.2018.ZD). Niewątpliwie jednak najwięcej straciło Stowarzyszenie Autorów i Wydawców Copyright Polska (Kraków), którego zezwolenie skurczyło się aż o 11 pól eksploatacji. Organizacji tej pozostawiono zbiorowy zarząd prawami autorskimi do utworów literackich, naukowych, publicystycznych i encyklopedycznych, w zakresie w jakim prawa te służą wydawcom, jedynie w odniesieniu do dwóch pól eksploatacji, a mianowicie utrwalania i zwielokrotniania (decyzja z dn. 21 czerwca 2023 r. znak: DWIM-WA.550.12.2018.ZD).

***

Podsumowując, obecnie w Polsce funkcjonuje tylko 11 OZZtów. Ich repertuar jest fragmentaryczny. Istotnie skurczyły się także katalogi pól eksploatacji objęte zezwoleniami niektórych z tych organizacji. Tworzy to obraz, w którym szereg kategorii twórczości (w tym tak istotne, jak twórczość fotograficzna, czy plastyczna) i pól eksploatacji, czy też uprawnień ustawowych (np. droit de suite), nie ma swych profesjonalnych realizatorów w postaci właśnie dedykowanych im OZZtów.

AG